Zespół Turnera – objawy, diagnostyka, leczenie choroby genetycznej

Jednym z bardziej znaczących czynników naszego zdrowia, zarówno fizycznego jak i psychicznego, jest genetyka. Niewłaściwa liczba genów lub ich nieprawidłowa budowa mogą prowadzić do wad wrodzonych oraz chorób genetycznych. Wiele z nich można wykryć już w życiu płodowym lub bezpośrednio po urodzeniu dziecka. Jedną z takich chorób wrodzonych jest zespół Turnera, który jest bardzo szczególną wadą, bo dotyka jedynie dziewczynek.

Czym jest zespół Turnera, jakie są obawy i jak wygląda rozpoznanie choroby? Czy badania prenatalne pozwalają wykryć zespół Turnera? Przeczytaj artykuł przygotowany przez naszych ekspertów.

Czym jest zespół Turnera?

Zespół Turnera to bardzo specyficzna grupa wad wrodzonych, występująca jedynie u dziewczynek, ponieważ podłożem tej choroby jest chromosom płciowy X, a dokładniej jego częściowy lub całkowity brak. Może to dotyczyć zarówno wszystkich lub tylko niektórych komórek organizmu. Po urodzeniu zdrowe dziewczynki powinny mieć jeden chromosom X od ojca oraz jeden chromosom X od matki. Z powodu niedoboru tego jednego chromosomu płciowego następują nieprawidłowe podziały w trakcie formowania się jajeczek i plemników.

Zespół Turnera nie jest jednolitą jednostką chorobową, która u wszystkich objawia się dokładnie tak samo, ale występuje w wielu typach. Czasem może to powodować problemy z rozpoznaniem zespołu Turnera. Wcześniej do diagnozy dochodziło zbyt późno, ale dziś jest ona możliwa już w okresie prenatalnym. Jest to szczególnie istotne, ponieważ im później zostanie wydana diagnoza, tym później będzie można wdrożyć odpowiednie leczenie. Warto zatem przeprowadzić wszystkie konieczne badania nie tylko po urodzeniu dziecka, ale już w okresie prenatalnym.

Historia choroby

Zespół Turnera to wady wrodzone o bardzo ciekawej i dość długiej historii. Sama nazwa pochodzi od nazwiska endokrynologa amerykańskiego z Oklahomy Henriego Huberta Turnera, jednak przypadki tej choroby były opisywane także przez wielu innych lekarzy w różnych krajach, stąd możemy spotkać bardzo różne jej określenia. Henri Hubert Turner dokonał w 1938 roku klasycznego opisu tej jednostki chorobowej dzięki swoim siedmiu młodym Pacjentkom, które wykazywały typowe objawy zespołu Turnera, takie jak hipogonadyzm, niski wzrost, płetwiasta szyja oraz opóźniony wiek kostny. Według niego jednak to nie chromosomy X były odpowiedzialne za rozwój omawianej wady, ale dysfunkcja przedniego płata przysadki mózgowej. 

Co ciekawe, przypuszcza się, że po raz pierwszy monosomię chromosomu X opisał w 1768 roku Giovanni Battista Morgagni. Dokonał tego na zmarłej kobiecie, która charakteryzowała się niskim wzrostem. Innym lekarzem, który dokonał analizy na pacjentce z podobnymi objawami, był w 1902 roku Otto Funke. W 1925 roku Mikołaj Adolfowicz Szereszewski przedstawił opis klasycznych objawów zespołu Turnera na spotkaniu Rosyjskiego Towarzystwa Endokrynologicznego, natomiast w 1929 roku w trakcie spotkania Monachijskiego Towarzystwa Pediatrycznego cechy choroby opisał Otto Ullrich. 

Jeśli chodzi o przyczynę zespołu Turnera, a więc brak chromosomu X, po raz pierwszy udało się ją przeanalizować w 1959 roku dzięki czternastoletniej Pacjentce z zespołem Turnera. Zawdzięczamy to lekarzowi Charlesowi Fordowi oraz jego współpracownikom. Pierwsze opisy nieprawidłowości chromosomu X pochodzą z 1965 roku, ale terapie związane z podawaniem hormonu wzrostu w przypadku zespołu Turnera wdrożono dopiero w latach 90. XX wieku. Właśnie z powodu tej bogatej historii zespół Turnera określany jest w różnych krajach wieloma innymi nazwami, takimi jak zespół Ullricha, zespół Ullricha-Turnera, zespół Morgagniego-Turnera-Albrighta oraz zespół Szereszewskiego-Turnera.

Jak często występuje zespół Turnera?

Zespół Turnera to zestaw wad wrodzonych, które występują na całym świecie i dotyczą każdej rasy ludzkiej. Szacuje się, że na zespół Turnera cierpi około 1 na 2500 dziewczynek. Co jednak bardzo istotne, aż 99% zarodków, u których stwierdzono monosomię chromosomu X, ulega samoistnemu poronieniu. Badania wskazują także, że aż 7% wszystkich samoistnych poronień dotyczy właśnie płodów z zespołem Turnera. 

Zespół Turnera – przyczyny

Bezpośrednią przyczyną wad wrodzonych określanych mianem zespołu Turnera jest aberracja chromosomu płciowego X. U zdrowych mężczyzn obecny jest jeden chromosom X oraz jeden chromosom Y, natomiast zdrowe kobiety powinny posiadać dwa chromosomy X. Dziewczynka z zespołem Turnera ma jedynie jeden zdrowy chromosom X, natomiast brak jest drugiego lub jest on uszkodzony.

Zmiany w obrębie chromosomów mogą być jednak bardzo różne. Do najczęstszych aberracji w obrębie chromosomu X, które wywołują zespół Turnera należy zaliczyć:

• całkowitą lub częściową utratę kilku lub jednej pary nukleotydów krótkiego ramienia chromosomu X,
• całkowitą utratę kilku lub jednej pary nukleotydów długiego ramienia,
• chromosom powstały wadliwie poprzez połączenie dwóch krótkich albo dwóch długich ramion chromosomów,
• tzw. kolisty lub pierścieniowy chromosom,
• chromosom markerowy,
• występowanie więcej niż dwóch linii komórkowych, czyli tak zwany mozaicyzm.

Aberracje w budowie chromosomów wpływają zarówno na płód przed urodzeniem, jak i na prawidłowy rozwój dziecka po urodzeniu.

Objawy zespołu Turnera

Zespół Turnera daje bardzo różnorodne objawy, w zależności od wielu czynników, w tym także wieku Pacjentki. Warto wiedzieć, że kobiety, u których wykazano zespół Turnera, nie mają żadnego upośledzenia umysłowego, a ich średni iloraz inteligencji nie różni się od tego, który charakterystyczny jest dla osób zdrowych. Czasami zdarza się jedynie, że dziewczynki takie mają większy problem z przedmiotami ścisłymi oraz może pojawić się u nich dysleksja. 

Niektóre objawy zespołu Turnera można zaobserwować już w okresie prenatalnym, na przykład dzięki badaniu ultrasonograficznemu. Płód, u którego podejrzewa się wystąpienie zespołu Turnera, charakteryzuje się zwężeniem aorty, obrzękiem spowodowanym zatrzymaniem płynów, podkowiastym kształtem nerek, a także występowaniem torbieli pęcherzykowej w okolicy szyjnej. 

Do objawów, które zaobserwować można już po urodzeniu dziecka, należą między innymi wady narządów wewnętrznych, pierwotna niewydolność jajników, problemy ze wzrostem, specyficzne fenotypy: morfologiczny oraz rozwoju i zachowania.

Zaburzenia wzrostu

Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów zespołu Turnera jest niski wzrost, a także zaburzenia wagi. Choć zaobserwowanie tych zaburzeń możliwe jest już w okresie prenatalnym, przede wszystkim zauważa się je w połowie drugiego roku życia dziecka. W przeciwieństwie do zdrowych dzieci rozwój kośćca kończy się później, bo w okolicach 21. roku życia.

Oprócz niższego wzrostu, który u dziewczynek z zespołem Turnera osiąga średnio około 145 cm, charakterystyczne są także zaburzenia w proporcjach ciała, na przykład krótsze kończyny dolne i szyja, oraz bardziej krępa sylwetka.

Fenotyp morfologiczny

Bardzo charakterystycznymi objawami zespołu Turnera są także zaburzenia morfologiczne. Wśród nich szczególnie zauważalne są specyficzne zmiany grzbietów rąk oraz stóp. Wyraźnie można też zaobserwować zmiany w obrębie twarzy i głowy. Zazwyczaj są to: szeroka nasada nosa, dość wysokie czoło, nisko osadzone, odstające uszy, hiperteloryzm oczu, szerokie szpary powiekowe, a także nisko osadzona tylna linia włosów.

Oprócz dymorfizmu twarzy mogą wystąpić także zmiany w budowie szyi, szczególnie krótka, płetwiasta szyja, a także szeroka klatka piersiowa, nierozwinięte piersi lub małe brodawki sutkowe, niedorozwinięte zewnętrzne narządy płciowe, zmiany barwnikowe w obrębie szyi oraz piersi, oraz koślawość łokci.

Wady narządów wewnętrznych

U kobiet z zespołem Turnera mogą pojawić się różne wady narządów wewnętrznych, ale nie zawsze są to te same wady. Najczęściej nie występują one jednocześnie, ale są specyficzne dla konkretnego przypadku. Do najczęstszych wad narządów wewnętrznych należą: zwężenie aorty, wady zgryzu, wady układu sercowo-naczyniowego, tzw. objaw Archibalda – czyli krótsza czwarta kość śródręcza, tzw. objaw Kosowicza – czyli charakterystyczne wypustki kostne na kłykciach piszczeli, gotyckie podniebienie, szeroka żuchwa, podwójne lub podkowiaste nerki, spłaszczenie macicy, torbielowatość nerek oraz hipoplastyczne siekacze. 

Pierwotna niewydolność jajników

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech u dziewczynek z zespołem Turnera jest pierwotna bezpłodność, która jest powodowana hipoplazją jajników, co z kolei wiąże się z zaburzeniami dojrzewania płciowego. Zamiast prawidłowo rozwiniętych jajników u dziewczynek z zespołem Turnera występują charakterystyczne twory łącznotkankowe, które mają charakter dysfunkcyjny. 

Wymienione wyżej objawy mogą częściej niż u zdrowych kobiet powodować inne problemy ze zdrowiem i częstsze występowanie niektórych schorzeń. Należą do nich między innymi: osteoporoza, otyłość, niedoczynność tarczycy, cukrzyca typu II, rak jelita grubego, problemy z mową, a także stany zapalne ucha środkowego.

Rozpoznanie i leczenie zespołu Turnera

Opisane wyżej objawy są dość różnorodne i mogą być charakterystyczne dla wielu różnych schorzeń, dlatego tak ważne jest podjęcie decyzji o jak najszybszym rozpoczęciu procesu diagnostycznego. Im szybciej choroba zostanie wykryta, tym szybciej można wprowadzić właściwe leczenie, co jest w tym przypadku niezwykle istotne. 

Jak wykryć zespół Turnera?

Na sposób wykrycia zespołu Turnera wpływ ma przede wszystkim okres, w którym zostaną zauważone pierwsze objawy choroby lub kiedy zdecydujemy się przeprowadzić testy. Dla każdego etapu życia badania mogą być nieco inne. Diagnozowanie tego typu wad wrodzonych można zatem podzielić na cztery fazy: okres prenatalny, noworodkowy, dzieciństwo, a także okres dojrzewania.

Zdecydowanie najlepszym momentem na zdiagnozowanie zespołu Turnera jest okres prenatalny, kiedy to lekarz może wykryć na przykład podwyższoną przezierność fałdu karkowego lub obrzęk płodu. Jeśli chodzi o noworodki, to najczęściej obserwuje się u nich tzw. poduszeczkowate obrzęki stóp i dłoni, a także obrzęki tkanki podskórnej, szczególnie w okolicach karku oraz szyi. Są to objawy charakterystyczne dla około 30-40% noworodków z tą wadą genetyczną.

W dzieciństwie dziewczynek z zespołem Turnera obserwuje się szczególnie niski wzrost i to właśnie on najczęściej jest początkiem diagnostyki w kierunku zespołu Turnera. U dziewczynek w okresie dojrzewania natomiast charakterystyczną cechą mogącą wskazywać na zespół Turnera są zaburzenia dojrzewania płciowego. Najczęściej nie pojawia się u nich miesiączka oraz owłosienie łonowe, aczkolwiek w niektórych szczególnych przypadkach dopiero niemożność zajścia w ciążę prowadzi do podejrzenia wystąpienia zespołu Turnera. 

Właściwe zdiagnozowanie zespołu Turnera może opierać się jedynie na prawidłowo wykonanych badaniach genetycznych. Polegają one na pobraniu próbki krwi, co ma na celu określenie kariotypu, z którego pomocą można uzyskać zapis o wszystkich występujących chromosomach. Po pobraniu próbki krwi trafia ona do laboratorium cytogenetyka, który potrafi policzyć i poukładać w pary odpowiadające sobie chromosomy. Następnie wynik takiego badania analizowany jest przez lekarza genetyka.

Nowoczesna technologia i rozwój medycyny pozwalają na wykonanie diagnostyki zespołu Turnera już w okresie prenatalnym. Dużą innowacją w badaniach genetycznych jest badanie prenatalne VERACITY Premium, dzięki któremu na podstawie krwi matki można przeanalizować wolne płodowe DNA. Poza wykrywaniem najczęściej występujących chorób i wad genetycznych, można na podstawie testu VERACITY Premium określić również płeć płodu. Skuteczność tego badania to ponad 99%. 

Innym badaniem genetycznym nowej generacji jest test VERAgene, które podobnie jak VERACITY Premium oprócz wykrycia chorób genetycznych, pozwala na określenie płci dziecka, jednak oprócz analizy wolnego płodowego DNA analizuje się także próbkę DNA ojca. 

Zarówno badanie VERAgene jak i VERACITY Premium pozwalają na wykrycie takich wad genetycznych, jak zespół Turnera, Downa, Edwardsa, Jacobsa, Klinefeltera, zespół XXYY i wiele innych. Ponadto, mogą one wykryć także ponad sto chorób jednogenowych, na przykład mukowiscydozę, fenyloketonurię, niedokrwistość Fanconiego czy zespół Alporta. Co ważne, badania te mogą być przeprowadzone u kobiet w różnym wieku, zarówno w przypadku ciąż pojedynczych, jak i bliźniaczych.

Badanie prenatalne VERACITY Premium polega na pobraniu próbki krwi od matki, a VERAgene wymaga także wymazu z policzka od ojca. Badania są bardzo proste i bezbolesne dla rodziców, ponieważ pobrane próbki wysyła się jedynie do laboratoryjnej analizy. Warto w tym miejscu wspomnieć, że są to zupełnie innowacyjne badania przy zastosowaniu zastrzeżonej technologii, stąd ich skuteczność jest bardzo wysoka. 

Metody leczenia choroby genetycznej

Zespół Turnera to niestety zespołu wad genetycznych, dla którego nie odkryto jeszcze żadnej skutecznej metody leczenia. Oznacza to, że naukowcy nie wynaleźli jeszcze możliwości wpływania na przyczyny powstawania tej wady genetycznej, a co za tym idzie, możliwe jest jedynie leczenie jej różnorodnych objawów. W głównej mierze polega ono na regulacji hormonów wzrostu oraz płci poprzez terapię estrogenami, a także leczeniu wad wrodzonych serca, układu moczowego i innych występujących objawów, jednak bezpośrednio życiu Pacjentek zagrażają właśnie wady serca i nerek.

W przypadku dostatecznie wczesnego wykrycia zespołu Turnera leczenie hormonem wzrostu można rozpocząć już od 2. roku życia Pacjentki, jednak jest to zwykle kwestia dość indywidualna, o której decyduje lekarz endokrynolog. 

Wszystkie metody leczenia mają na celu polepszenie jakości życia Pacjentek i złagodzenie objawów chorobowych. W przypadku osób z zespołem Turnera niezbędne jest stałe pozostawanie pod opieką specjalistów i regularne konsultacje lekarskie. 

Choć choroba Turnera daje przede wszystkim fizyczne objawy i to zwykle na ich leczeniu skupiają się lekarze, warto też pamiętać, że zespół ten ma wpływ na zdrowie psychiczne zarówno osób chorujących, jak i ich rodzin i najbliższego otoczenia. Z tego powodu w leczeniu zespołu Turnera bardzo ważna jest także pomoc doświadczonego psychologa. 

Czy zespół Turnera jest wyleczalny? Rokowania

Niestety niezależnie od tego, jak szybko zostanie wykryty, zespół Turnera należy do nieuleczalnych wad wrodzonych. Mimo to jak najwcześniejsze wykrycie choroby genetycznej jest bardzo istotne, ponieważ możliwe jest leczenie rozmaitych powikłań związanych z chorobą. Im wcześniej podejmie się takie kroki, dążąc do zatrzymania objawów, które mogą powodować wystąpienie innych chorób, tym większa szansa na lepsze i dłuższe życie kobiety z zespołem Turnera.

Oczywiście, wygląd fizyczny i zmiany w organizmie mogą okazać się trudne zarówno dla samej Pacjentki, jak i jej rodziny i otoczenia, jednak osoby takie jak najbardziej są w stanie dobrze funkcjonować społecznie. Niezwykle istotne jest tu szybkie wdrożenie właściwej hormonoterapii, która umożliwi lepsze codzienne funkcjonowanie. 

Jak długo żyją ludzie z zespołem Turnera?

Choć zespół Turnera nie jest chorobą uleczalną, kobiety z tą wadą genetyczną mogą żyć dość długo – nawet tyle, co osoby zdrowe. Wiele jednak zależy od poszczególnych funkcji organizmu i występujących symptomów. Ponieważ jest to choroba genetyczna, która daje bardzo konkretne objawy, mogące wpływać na wiele funkcji organizmu, statystycznie oczekiwana długość życia jest skrócona, lecz dzięki rozwijającej się medycynie, możliwe jest obecnie leczenie problemów związanych z zespołem Turnera już na bardzo wczesnym etapie, co pozwala, czasem nawet znacząco, wydłużyć okres życia.

W 1986 roku zespół lekarzy opublikował w “Journal of Epidemiology Community Health” badanie nad śmiertelnością oraz oczekiwanym okresem życia u pacjentek z zespołem Turnera pt. Mortality ratios, life expectancy, and causes of death in patients with Turner’s syndrome. W badaniu tym wzięło udział 156 Pacjentek, u których stwierdzono chorobę Turnera, a które przeżyły okres niemowlęcy. Specjaliści obserwowali je przez około 17 lat i w ciągu tego czasu spośród 156 przypadków stwierdzono 15 zgonów. U 16 Pacjentek zdiagnozowano wrodzoną wadę serca i aż 5 zgonów pochodzi właśnie z grupy kobiet cierpiących na te wrodzone wady serca. Pozostałe zgony również spowodowane były szerokim spektrum różnych innych chorób. Aż osiem zgonów było następstwem chorób układu krążenia.

W 2002 roku na łamach “Endocrine Reviews” został opublikowany artykuł Turner syndrome in adulthood, w którym udowodniono, że kobiety z zespołem Turnera wykazują krótszą średnią długość życia, co spowodowane jest przede wszystkim zwiększonym ryzykiem rozwarstwienia aorty oraz chorobą niedokrwienną serca.

Podsumowując, choć zespół Turnera jest chorobą nieuleczalną, mogącą powodować wiele dodatkowych dolegliwości i być początkiem kolejnych chorób, jest to schorzenie, z którym można na co dzień funkcjonować. Bardzo istotne jest jednak odpowiednio wczesne wykrycie wady genetycznej i określenie jej skutków. Niezbędne okazują się w tym przypadku badania prenatalne, wśród których na szczególną uwagę zasługują innowacyjne badania VERAgene i VERACITY Premium. 

Bibliografia:

• M. Elsheikh, D.B. Dunger, G.S. Conway, J.A.H. Wass, Turner’s Syndrome in Adulthood, “Endocrine Reviews”, Volume 23, 1 February 2002, p. 120–140, dostęp: https://doi.org/10.1210/edrv.23.1.0457.
• W.H. Price, J.F. Clayton, S. Collyer, R. De Mey, J. Wilson, Mortality ratios, life expectancy, and causes of death in patients with Turner’s syndrome, “Journal of Epidemiology and Community Health”, Jun. 1986, 40(2): 97–102. 
• Z. Koperwas, Zespół Turnera: najczęściej stosowane testy diagnostyczne i najnowsze odkrycia w walce z chorobą, dostęp: http://laboratoria.net/artykul/14989.html